Ατμοσφαιρική ρύπανση: Στερεί μια ζωή κάθε 5 δευτερόλεπτα

To 2020 στη Βρετανία γράφεται ιστορία: με μια απόφαση-σταθμό, αναγνωρίζεται για πρώτη φορά η ατμοσφαιρική ρύπανση ως επίσημο αίτιο θανάτου. Σύμφωνα με την έκθεση του ιατροδικαστή Phillip Barlow, ο θάνατος της Ella Kissi-Debrah, κατοίκου του Lewisham στο νοτιοανατολικό Λονδίνο, επήλθε συνεπεία άσθματος επιδεινωθέντος από την υπερέκθεση στην ατμοσφαιρική ρύπανση.

Ξημέρωνε η 15η Φεβρουαρίου 2013, όταν η 9χρονη Ella, που περνούσε τις ημέρες της 25 μέτρα μακριά από τον πολυσύχναστο δρόμο A205 “South Circular”, άφηνε την τελευταία της πνοή στο νοσοκομείο μετά από σοβαρή κρίση άσθματος, με την καρδιακή ανακοπή να βάζει τέλος σε μια τριετή δοκιμασία με συχνές επισκέψεις στα επείγοντα.

Ήταν ένα από τα 6,62 εκατομμύρια θύματα της ατμοσφαιρικής ρύπανσης εκείνη τη χρονιά, σύμφωνα με τα στοιχεία της διαδικτυακής επιστημονικής πλατφόρμας Our World in Date (OWID). Σήμερα, 11 χρόνια μετά, η κατάσταση δεν φαίνεται να έχει αλλάζει. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) εκτιμά ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση στοιχίζει περί τα 7 εκατομμύρια ζωές ετησίως ή, όπως σημειώνει με αφορμή τη φετινή Παγκόσμια Ημέρα Υγείας, μια ζωή κάθε πέντε δευτερόλεπτα.

H Ella Kissi-Debrah (Photo: The Ella Roberta Foundation)

Η καύση ορυκτών καυσίμων, η βιομηχανία, τα νοικοκυριά, η γεωργία και η διαχείριση αστικών αποβλήτων είναι μεταξύ των βασικών αιτιών της ρύπανσης της ατμόσφαιρας. Ιδίως για την πρώτη, ο ΠΟΥ θα σημειώσει ότι «ενισχύει την κλιματική κρίση και ταυτόχρονα μας στερεί το δικαίωμα να αναπνέουμε καθαρό αέρα». Η κλιματική αλλαγή έπειτα, προειδοποιούν οι ειδικοί και αποτυπώνεται με πηχυαία συχνά γράμματα, ακυρώνει τα αποτελέσματα από προσπάθειες χρόνων για καλύτερη ποιότητα του αέρα.

Πλάι στα παραπάνω θα παρατεθεί και μια λιγότερη ορατή πλευρά του προβλήματος· η έκθεση σε επικίνδυνους ρύπους από ξυλόσομπες, είδη οικιακής χρήσης όπως προϊόντα καθαρισμού και αρώματα χώρου, ηλεκτρονικές συσκευές, διάφορα σκεύη από πλαστικό κ.α., που επιβαρύνει την υγεία 2,4 δισεκατομμυρίων ανθρώπων, γυναικών και παιδιών επί το πλείστον.

Αναγνωρισμένη απειλή από αρχαιοτάτων

Η σημασία της ποιότητας του αέρα αναδεικνύεται από την αρχαιότητα ήδη, σύμφωνα με το χρονικό που δημοσιεύεται στο επιστημονικό περιοδικό Philosophical Transactions of the Royal Society A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences, το οποίο τοποθετεί τους πρώτους προβληματισμούς στην εποχή του Ιπποκράτη (460 – 377 π.Χ.) και τη θεωρία του για το μίασμα, τον κακό αέρα που συνέθεταν εκπομπές κατά την αποσύνθεση οργανικής ύλης και σωματίδια σκόνης, ο οποίος ευθυνόταν για τη μετάδοση ασθενειών.

Στην αρχαία Ρώμη, χρησιμοποιούσαν τους όρους gravioris caeli (βαρύς ουρανός) ή infamis aer (κακόφημος αέρας) για την παρουσία καπνού στην ατμόσφαιρα, την οποία θα περιγράψει το 61 μ.Χ. ο Σενέκας με χαρακτηρισμούς όπως «καταθλιπτική ατμόσφαιρα», «σύννεφα στάχτης» και «δηλητηριώδεις αναθυμιάσεις», που επιδρούσαν αρνητικά στη σωματική του υγεία.

Το 535 μ.Χ., ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός θα εισαγάγει τη σημασία του καθαρού αέρα ως κληρονομικού δικαιώματος στο βυζαντινό δίκαιο. Κοντά στον 1ο αιώνα μ.Χ., θα εκφραστούν στην Κίνα ανησυχίες για την ατμοσφαιρική ρύπανση από την καύση άνθρακα και θα ακολουθήσουν «διαδοχικές γραπτές αναφορές για την ατμοσφαιρική ρύπανση σε διάφορες χώρες, έως ότου οι μετρήσεις, από τον δέκατο όγδοο αιώνα και μετά, αρχίσουν να αποτυπώνουν τα αυξανόμενα ποσοστά της ποιότητας του αέρα στα αστικά κέντρα και κοντά στις βιομηχανικές δραστηριότητας, καθώς και τα χημικά χαρακτηριστικά των αερίων και των σωματιδίων».

Δραματικό αντίκτυπο στην υγεία

Η ατμοσφαιρική ρύπανση αναγνωρίζεται από τον ΠΟΥ ως παράγοντας κινδύνου για εγκεφαλικά επεισόδια, καρδιαγγειακές παθήσεις, καρκίνο του πνεύμονα, καθώς και οξείες και χρόνιες αναπνευστικές νόσους. Το αποτύπωμά του στην υγεία αρχίζει να χαράσσεται από τη βρεφική ηλικία και για ορισμένα παιδιά, όπως εκείνα που περιέγραφε έκθεση της UNICEF (2023), θα είναι τόσο έντονο ώστε δεν θα προλάβουν καν τα πρώτα τους γενέθλια.

• Καρκίνος: Η μακροχρόνια έκθεση στα σωματίδια με διάμετρο <2.5 μm (PM2.5) και διοξείδιο του αζώτου (NO2) πολλαπλασιάζει τον κίνδυνο για καρκίνο του πνεύμονα και επιπλέον του παχέος εντέρου και του προστάτη. Τα πιο πρόσφατα δεδομένα δίνει έκθεση του ΠΟΥ, σύμφωνα με την οποία αναμένεται αύξηση 77% στα περιστατικά καρκίνου –περίπου 35 εκατομμύρια νέα περιστατικά μέχρι το 2050- με κύρια αιτία την ατμοσφαιρική ρύπανση.

• Καρδιαγγειακή υγεία: Η έκθεση σε ατμοσφαιρικούς ρύπους στα παιδικά χρόνια αυξάνει τον κίνδυνο υπέρτασης στην ενήλικη ζωή, με σοβαρότερες επιπτώσεις για τα παχύσαρκα και υπέρβαρα παιδιά. Μελέτη επιστημόνων από το Πανεπιστήμιο Κολούμπια έδειξε ότι ακόμα και η παρουσία ρύπων σε «ασφαλή επίπεδα» μπορούν να έμφραγμα, ακόμα και μια ώρα μετά την έκθεση. Πέραν των βιομηχανικών ρύπων, στοιχεία για τη ρύπανση από την αφρικανική σκόνη δείχνουν αυξημένη κατά 26% προσέλευση στα επείγοντα για καρδιαγγειακές παθήσεις και στις εισαγωγές για ισχαιμική καρδιοπάθεια (16% έως 21% υψηλότερες) τις ημέρες του νέφους.

• Αναπνευστικό σύστημα: Η Ευρωπαϊκή Πνευμονολογική Εταιρεία αναφέρει σε έκθεσή της ότι τα συμπτώματα στην υγεία των πνευμόνων από έκθεση σε υψηλά επίπεδα ρύπανσης (ερεθισμός των αεραγωγών, δύσπνοια, αυξημένος κίνδυνος για κρίση άσθματος) και επισημαίνεται πως η κατ΄εξοχήν ευάλωτη ομάδα για σοβαρές συνέπειες στην υγεία έως και πρόωρο θάνατο από πνευμονική ή καρδιακή νόσο, είναι τα άτομα που πάσχουν ήδη από πνευμονικές παθήσεις. Σύμφωνα με παλαιότερη ευρωπαϊκή μελέτη, ένα στα τρία περιστατικά παιδικού άσθματος αποδίδεται στη ρύπανση του αέρα.

• Γνωστικές λειτουργίες: Έρευνα που δημοσιεύτηκε το 2013 στο Environmental Health, έδειξε ότι μόλις δύο ώρες έκθεσης σε καυσαέρια κινητήρων ντίζελ αρκούν για να εξασθενήσει η λειτουργική συνδεσιμότητα του εγκεφάλου και να ζημιωθούν η ικανότητα σκέψης και η μνήμη. Μακροχρόνια μελέτη με στοιχεία από σχεδόν 63 εκατομμύρια ηλικιωμένους στις ΗΠΑ, διαπίστωσε ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση σχετίστηκε έντονα με αυξημένο κίνδυνο εισαγωγής στο νοσοκομείο για νευρολογικές διαταραχές όπως η νόσος Πάρκινσον, η νόσος Αλτσχάιμερ και άλλες μορφές άνοιας. Τελευταία ερευνητικά ευρήματα, συμπεριέλαβαν την ατμοσφαιρική ρύπανση στους τρεις βασικούς παράγοντες κινδύνου για ταχύτερη γήρανση του εγκεφάλου και άνοια.

• Γονιμότητα: Η ατμοσφαιρική ρύπανση συγκαταλέγεται στους εχθρούς της ανδρικής και γυναικείας γονιμότητας. Στους άνδρες μπορεί να στοιχίσει το 52% της κινητικότητας σπέρματος και να περιορίσει τη συγκέντρωσή του, ενώ στις γυναίκες έχει συνδεθεί με πολύ μικρό απόθεμα ωαρίων.

• Αντίσταση στα αντιβιοτικά: Συσχετισμούς μεταξύ αυξημένης ατμοσφαιρικής ρύπανσης και μικροβιακής αντίστασης διαπίστωσε παγκόσμια ανάλυση που δημοσιεύθηκε στο The Lancet Planetary Health. Σύμφωνα με στοιχεία, η σχετιζόμενη με τη ρύπανση ανθεκτικότητα στα αντιβιοτικά οδήγησε σε περίπου 480.000 πρόωρους θανάτους το 2018.

Ρύπανση όζοντος στην Ελλάδα

Η μακροχρόνια και οξεία έκθεση σε ατμοσφαιρικούς ρύπους όπως τα αιωρούμενα σωματίδια και το διοξείδιο του αζώτου, σημειώνει ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος (EEA), προκαλεί σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία, από προσβολή του αναπνευστικού συστήματος, παθήσεις όπως καρκίνος έως πρόωρο θάνατο. Τα λεπτόκοκκα αιωρούμενα σωματίδια στον αέρα, επί παραδείγματι, υπολογίζεται ότι μειώνουν το προσδόκιμο ζωής στην ΕΕ κατά περισσότερο από οχτώ μήνες. Παράλληλα, το 90% περίπου των Ευρωπαίων εκτίθενται σε συγκεντρώσεις ρύπων που υπερβαίνουν τα όρια ποιότητας του αέρα για την ασφάλεια της ανθρώπινης υγείας.

Στην Ελλάδα, σύμφωνα με τον EEA, βασικό πρόβλημα παραμένει η ρύπανση από όζον. Αποτελεί σημαντικό παράγοντα κινδύνου για καρδιαγγειακά νοσήματα με επιπτώσεις και στην ψυχική σφαίρα, με εκδηλώσεις όπως επίμονα συναισθήματα θλίψης ή απελπισίας, δυσκολία συγκέντρωσης, διαταραχές του ύπνου και αυτοκτονικές σκέψεις.

Ανάλογα με τα επίπεδα έκθεσης, το όζον μπορεί να:

• προκαλέσει βήχα και πονόλαιμο ή αίσθημα γδαρσίματος στον λαιμό
• εμποδίσει τη βαθιά και έντονη αναπνοή με επώδυνη την εισπνοή
• προκαλέσει φλεγμονή και βλάβες στους αεραγωγούς.
• καταστήσει το αναπνευστικό ευάλωτο σε λοιμώξεις
• επιδεινώσει πνευμονικές ασθένειες όπως το άσθμα, το φύσημα και η χρόνια βρογχίτιδα
• αυξήσει τη συχνότητα των κρίσεων άσθματος.