Ο ανθρώπινος εγκέφαλος συρρικνώνεται και οι επιστήμονες δεν συμφωνούν στο γιατί

Παραδοσιακά πιστεύεται ότι ο «μεγάλος εγκέφαλός μας» είναι αυτό που διαφοροποιεί το είδος μας από τα άλλα ζώα. Η ικανότητά μας για σκέψη και καινοτομία μάς επέτρεψε να δημιουργήσουμε τις τέχνες, να εφεύρουμε τον τροχό, ακόμη και να ταξιδέψουμε στη Σελήνη.

Σίγουρα, σε σύγκριση με άλλα ζώα παρόμοιου μεγέθους, ο εγκέφαλός μας είναι γιγαντιαίος. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος σχεδόν τετραπλασιάστηκε σε μέγεθος μέσα σε έξι εκατομμύρια χρόνια, ωστόσο μελέτες δείχνουν ότι αυτή η τάση έχει αντιστραφεί στον Homo sapiens. Στο είδος μας, το μέσο μέγεθος του εγκεφάλου έχει συρρικνωθεί κατά τη διάρκεια των τελευταίων 100.000 ετών, σημειώνει το BBC News.

Θεωρία 1: Φταίει η γλώσσα

Σε μια πρόσφατη μελέτη του 2023, ο Ian Tattersall, παλαιοανθρωπολόγος και ομότιμος έφορος του Αμερικανικού Μουσείου Φυσικής Ιστορίας στη Νέα Υόρκη, παρακολούθησε τον όγκο του εγκεφάλου των αρχαίων ανθρωποειδών μέσα στο χρόνο. Διαπίστωσε ότι η ταχεία επέκταση του εγκεφάλου συνέβη ανεξάρτητα σε διαφορετικά είδη ανθρωποειδών και σε διαφορετικές χρονικές περιόδους στην Ασία, την Ευρώπη και την Αφρική. Τα είδη των οποίων οι εγκέφαλοι μεγάλωσαν με την πάροδο του χρόνου περιλαμβάνουν τους Australopithecus afarensis, Homo erectus, Homo heidelbergensis και Homo neanderthalensis.

Ωστόσο, η τάση για διεύρυνση του εγκεφάλου ανατράπηκε με την άφιξη των σύγχρονων ανθρώπων. Τα κρανία των ανδρών και των γυναικών σήμερα είναι κατά μέσο όρο 12,7% μικρότερα από εκείνα του Homo sapiens που έζησε κατά την τελευταία εποχή των παγετώνων.

Πώς μπορούμε λοιπόν να εξηγήσουμε αυτή την εντυπωσιακή μείωση; Ο Tattersall υποστηρίζει ότι η συρρίκνωση του εγκεφάλου άρχισε πριν από περίπου 100.000 χρόνια, μια χρονική περίοδο κατά την οποία οι άνθρωποι μεταπήδησαν από ένα πιο διαισθητικό στυλ σκέψης σε αυτό που ο ίδιος ονομάζει «συμβολική επεξεργασία πληροφοριών».

Και πιστεύει ότι ο καταλύτης που προκάλεσε αυτή την αλλαγή στον τρόπο σκέψης ήταν η αυθόρμητη εφεύρεση της γλώσσας. Αυτό οδήγησε στην αναδιοργάνωση των νευρικών οδών του εγκεφάλου με έναν πιο αποτελεσματικό μεταβολικά τρόπο. Καθώς οι μικρότεροι και καλύτερα οργανωμένοι εγκέφαλοι ήταν σε θέση να εκτελούν πιο πολύπλοκους υπολογισμούς, οι μεγαλύτεροι εγκέφαλοι έγιναν απλώς περιττοί.

Θεωρία 2: Φταίει η ζέστη

Ωστόσο, άλλοι παλαιοντολόγοι υποστηρίζουν ότι το αρχείο των απολιθωμάτων δείχνει ότι οι εγκέφαλοι άρχισαν να συρρικνώνονται πιο πρόσφατα από ό,τι προτείνει ο Tattersall, πράγμα που σημαίνει ότι η αλλαγή δεν θα μπορούσε να συνδεθεί με τη γλώσσα. Ο γνωστικός επιστήμονας Jeff Morgan Stibel από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας στην Καλιφόρνια πιστεύει ότι η αλλαγή του κλίματος και όχι η γλώσσα θα μπορούσε να εξηγήσει τους μικρότερους εγκεφάλους μας. Σε μια μελέτη του 2023, ανέλυσε τα κρανία 298 Homo sapiens των τελευταίων 50.000 ετών και διαπίστωσε ότι οι ανθρώπινοι εγκέφαλοι συρρικνώνονται τα τελευταία 17.000 χρόνια περίπου – από το τέλος της τελευταίας εποχής των παγετώνων. Όταν εξέτασε προσεκτικά το κλιματικό αρχείο, διαπίστωσε ότι η μείωση των μεγεθών του εγκεφάλου συσχετίζεται με περιόδους αύξησης της θερμοκρασίας του κλίματος.

«Ο εγκέφαλος είναι το πιο ενεργοβόρο από όλα τα όργανα, καθώς ζυγίζει περίπου το 2% της μάζας του σώματός μας, αλλά καταναλώνει πάνω από το 20% της ενέργειας του μεταβολισμού μας σε κατάσταση ηρεμίας. Έτσι, αν ο εγκέφαλος είναι ένας τεράστιος καταναλωτής ενέργειας και θερμότητας, τότε πιθανότατα θα πρέπει να προσαρμοστεί και στο κλίμα», εξηγεί.

«Οι μικρότεροι εγκέφαλοι διαχέουν καλύτερα τη θερμότητα και έχουν επίσης μειωμένη παραγωγή θερμότητας», καταλήγει ο Stibel.

Θεωρία 3: Φταίνε οι πολύπλοκες κοινωνίες

Ίσως η πιο εξέχουσα θεωρία που διατυπώνεται για να εξηγήσει τη συρρίκνωση των εγκεφάλων μας είναι ότι αυτή ξεκίνησε όταν οι πρόγονοί μας σταμάτησαν να είναι κυνηγοί-συλλέκτες, ρίζωσαν και άρχισαν να χτίζουν πολύπλοκες κοινωνίες.

Το 2021, ο Jeremy DeSilva, ανθρωπολόγος στο Dartmouth College στις ΗΠΑ, ανέλυσε απολιθώματα κρανίων από τον Μειοκαινικό ανθρωποειδή Rudapithecus (πριν από 9,85 εκατομμύρια χρόνια) έως τον σύγχρονο άνθρωπο (πριν από 300.000 έως 100 χρόνια). Υπολόγισε ότι οι εγκέφαλοί μας άρχισαν να συρρικνώνονται μόλις πριν από 3.000 χρόνια, περίπου την ίδια εποχή που άρχισαν να εμφανίζονται οι πολύπλοκοι πολιτισμοί (αν και έκτοτε έχει αναθεωρήσει την εκτίμησή του, υποστηρίζοντας ότι η μείωση του μεγέθους του εγκεφάλου συνέβη μεταξύ 20.000 και 5.000 ετών).

Ο DeSilva υποστηρίζει ότι η γέννηση σύνθετων κοινωνιών και αυτοκρατοριών σήμαινε ότι οι γνώσεις και τα καθήκοντα μπορούσαν να εξαπλωθούν. Οι άνθρωποι δεν έπρεπε πλέον να γνωρίζουν τα πάντα, και καθώς τα άτομα δεν χρειαζόταν πλέον να σκέφτονται τόσο πολύ για να επιβιώσουν, ο εγκέφαλός τους μειώθηκε σε μέγεθος.

Θεωρία 4: Φταίει η εξημέρωση

Άλλοι επιστήμονες έχουν προτείνει ότι τα ανθρώπινα κρανία έγιναν μικρότερα ως συνέπεια της αυτοεξημέρωσης, βασιζόμενοι στο γεγονός ότι τα εξημερωμένα είδη όπως οι σκύλοι και οι γάτες έχουν εγκεφάλους που είναι 10-15% μικρότεροι από τους άγριους προγόνους τους. Αν οι φιλικότεροι, πιο κοινωνικοί άνθρωποι ήταν πιο επιτυχημένοι από εξελικτική άποψη, τότε οι εγκέφαλοι μπορεί να συρρικνώθηκαν με την πάροδο του χρόνου.

Ποιο είναι, λοιπόν, το συμπέρασμα;

Δυστυχώς, για να καταλάβουμε γιατί συρρικνώθηκαν οι εγκέφαλοι, θα πρέπει να προσδιορίσουμε ακριβώς πότε άρχισε η συρρίκνωση. Αλλά το αρχείο των απολιθωμάτων καθιστά αυτό το εγχείρημα σχεδόν αδύνατο. Τα παλαιότερα απολιθώματα είναι πιο δύσκολο να βρεθούν, οπότε η καταγραφή στρέφεται σε μεγάλο βαθμό προς τα νεότερα δείγματα.

«Αυτό που ξέρουμε είναι ότι πίσω στο Πλειστόκαινο, οι ανθρώπινοι εγκέφαλοι είχαν περίπου το ίδιο μέγεθος με τους εγκεφάλους των Νεάντερταλ, το οποίο είναι αρκετά μεγαλύτερο από το μέσο μέγεθος των ανθρώπινων εγκεφάλων σήμερα», λέει ο Tattersall.

«Ο μέσος όρος όλων των εγκεφάλων Homo sapiens που είναι ηλικίας άνω των περίπου 20.000 ετών, είναι επίσης υψηλός. Αλλά το πότε άρχισε η μείωση του μεγέθους είναι ένα ερώτημα που δεν είναι απολύτως σαφές, επειδή τα αρχεία δεν είναι τόσο καλά. Το μόνο που ξέρουμε είναι ότι τότε οι εγκέφαλοι ήταν μεγάλοι και σήμερα είναι περίπου 13% μικρότεροι».

Άρα… γινόμαστε λιγότερο έξυπνοι;

Αν οι εγκέφαλοι συρρικνώνονται, τι σημαίνει αυτό για την ανθρώπινη νοημοσύνη; Είναι αλήθεια ότι το μέγεθος του εγκεφάλου δεν είναι το παν. Οι εγκέφαλοι των ανδρών είναι περίπου 11% μεγαλύτεροι από τους εγκεφάλους των γυναικών λόγω του μεγαλύτερου μεγέθους του σώματός τους. Ωστόσο, έρευνες έχουν αποδείξει ότι και τα δύο φύλα έχουν παρόμοιες γνωστικές ικανότητες. Υπάρχουν κάποιες αμφισβητούμενες ενδείξεις ότι είδη ανθρωποειδών με μικρότερο εγκέφαλο, όπως ο Homo floresiensis και ο Homo naledi, ήταν ικανά για πολύπλοκες συμπεριφορές, γεγονός που υποδηλώνει ότι ο τρόπος με τον οποίο είναι καλωδιωμένος ένας εγκέφαλος είναι ο καθοριστικός παράγοντας της νοημοσύνης. Ωστόσο, σε γενικές γραμμές, το να έχεις μεγαλύτερο εγκέφαλο σε σχέση με το μέγεθος του σώματός σου συσχετίζεται με τη νοημοσύνη.

«Το γεγονός ότι το μέγεθος του εγκεφάλου μας μειώνεται σημαντικά αυτή τη στιγμή οδηγεί στο λογικό συμπέρασμα ότι η ικανότητά μας για μεγαλύτερη νοημοσύνη είτε συρρικνώνεται, είτε τουλάχιστον δεν αυξάνεται», λέει ο Stibel. «Ωστόσο, αυτό που κάναμε τα τελευταία 10.000 χρόνια είναι να δημιουργήσουμε εργαλεία και τεχνολογίες που μας επιτρέπουν να φορτώνουμε τη νόηση σε αντικείμενα. Είμαστε σε θέση να αποθηκεύουμε πληροφορίες σε υπολογιστές και να χρησιμοποιούμε μηχανές για να υπολογίζουν πράγματα για εμάς. Έτσι, οι εγκέφαλοί μας μπορεί να παρέχουν λιγότερη ικανότητα για νοημοσύνη και εγκεφαλική ισχύ, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι εμείς ως είδος γινόμαστε συλλογικά λιγότερο έξυπνοι».