Κι αν η μητρότητα δεν σε μεταμορφώνει καθόλου;

ΛΕΓΕΤΑΙ ΣΥΧΝΑ ότι η απόκτηση ενός παιδιού μεταμορφώνει ριζικά την ταυτότητά μας. Το τι μπορεί να σήμαινε αυτό στο παρελθόν είναι λίγο-πολύ προφανές: με ελάχιστες εξαιρέσεις, για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας, το να αποκτήσει ένα παιδί σήμαινε ότι ήταν καιρός για μια γυναίκα να πει το τελευταίο αντίο σε όποια δημόσια ύπαρξη είχε καταφέρει να σφυρηλατήσει μέχρι εκείνη τη στιγμή.

Αλλά τώρα υπάρχει μια άλλη αλλαγή που επιφέρει η μητρότητα, πιο μυστηριώδης και πιο βασική από τις ιστορικές συνθήκες καταπίεσης. Αυτή η αλλαγή υποτίθεται ότι αναδιαμορφώνει τον βαθύτερο πυρήνα της ύπαρξής μας.

Όταν η σύγχρονη αναλυτική φιλόσοφος L. A. Paul θέλησε να εισαγάγει την ιδέα μιας θεμελιωδώς μεταμορφωτικής εμπειρίας, ένα από τα κεντρικά της παραδείγματα ήταν η απόκτηση ενός παιδιού. Για τις γυναίκες, ιδιαίτερα, το να γίνουν γονείς περιγράφεται συχνά ως μια ολική επανάσταση του εαυτού. «Το να γεννάς ένα μωρό είναι, κυριολεκτικά, σα να χωρίζεσαι στα δύο, και δεν είναι πάντα σαφές με ποιο από αυτά τα δύο πηγαίνει το “εγώ” σου», είχε γράψει η φιλόσοφος Agnes Callard σε έναν προβληματισμό της για την ανακούφιση που ένιωσε μετά την απώλεια μιας απρογραμμάτιστης εγκυμοσύνης.

Γράφοντας για τη δική της εμπειρία μητρότητας, η συγγραφέας και εικαστικός Darja Filippova παρομοιάζει το σωματικό σφυροκόπημα που συνεπάγεται ο τοκετός με τα εκστατικά οράματα των μυστικιστριών του μεσαίωνα, οι οποίες λαχταρούσαν μια θεϊκή συνάντηση τόσο ισχυρή που θα τις διέλυε σε χίλια κομμάτια τα οποία θα ενώνονταν για πάντα με το σύμπαν.

Όταν μια γυναίκα ακούει από παντού ότι πρέπει να περιμένει μια σημαντική αλλαγή στην αίσθηση που έχει για τον εαυτό της, και αυτή δεν συμβαίνει, μπορεί να φτάσει να νιώθει ότι τα κάνει όλα λάθος: δεν παραδίδεται επαρκώς στην εμπειρία, της λείπει η αφοσίωση, αν όχι το συναίσθημα, είναι εγωίστρια.

Η υπόθεση ότι η μητρότητα αποτελεί φορέα ριζικού μετασχηματισμού της προσωπικότητας σχετίζεται με την ιδέα ότι η «μητρότητα» αποτελεί ξεχωριστή και ανεξάρτητη κατηγορία ταυτότητας. Ειδικά για τις νέες μητέρες, ο πειρασμός να αντιληφθούν τη μητρότητα ως ταυτότητα είναι πολύ έντονος.

Σε ένα σχετικό άρθρο των New York Times το 2020 με τίτλο «Όταν το όνομά σου γίνει “μαμά”, έχουν σημασία οι άλλες σου ταυτότητές σου;», η συγγραφέας Rachel Bertsche εξομολογούταν ότι έπιασε τον εαυτό της «να πενθεί το πρόσωπο που ήμουν πριν γίνω γονιός». Και εξηγούσε: «Νοσταλγώ τη γυναίκα που πήγαινε ταξίδια σε μακρινές χώρες ή έβγαινε για δείπνο με φίλους σε ανύποπτο χρόνο». Παρότι λαχταρούσε να αποκτήσει τον τίτλο της «μαμάς», τώρα αυτός έμοιαζε να αμβλύνει όλους τους άλλους:

Δεν γυμναζόμουν όπως παλιά και δεν έβρισκα χρόνο να γράψω μια πρόταση, πόσο μάλλον να γράψω –ή ακόμα και να διαβάσω– ένα βιβλίο. Δεν είχα χρόνο (ή δεν έβρισκα χρόνο) για φίλους, και όσον αφορά την ποπ κουλτούρα που παρακολουθούσα μετά μανίας, δεν σταμάτησα να βλέπω τηλεόραση –τι άλλο να κάνεις όταν θηλάζεις ασταμάτητα;– αλλά δεν ήμουν πλέον ούτε ο «πλούτος των άχρηστων γνώσεων», όπως με έλεγαν οι φίλοι μου.

Η αντιμετώπιση της μητρότητας ως κατηγορία ταυτότητας μπορεί να βοηθήσει τις γυναίκες να κατανοήσουν την εμπειρία τους, να μεταδώσουν αποτελεσματικά τις προκλήσεις της και να βρουν την υποστήριξη που χρειάζονται για να την περιηγηθούν. Αλλά αυτό έχει κόστος τόσο για τις μητέρες όσο και για τις μη μητέρες. Η παραδοχή της υποχρεωτικής αλλαγής ταυτότητας μπορεί να συνεπάγεται ότι οι μυριάδες άλλες ταυτότητές μας θα ισοπεδωθούν αναγκαστικά ή ακόμη και θα χαθούν. Για τις υποψήφιες μητέρες αυτό μπορεί να κάνει την απόφαση για το αν θα αποκτήσουν παιδιά πολύ πιο τρομακτική. Σε τέτοιες περιπτώσεις, η «ταυτότητα» της μητρότητας δεν συνιστά μια απελευθερωτική κατηγορία αυτογνωσίας, αλλά μια ακόμη πηγή άγχους.

Ταυτόχρονα, για τις μητέρες, η αντίληψη της γονεϊκότητας ως ταυτότητας μπορεί να καταστήσει την εμπειρία περισσότερο και όχι λιγότερο φορτισμένη από ό,τι είναι ήδη. Πέρα από όλες τις πρακτικές απαιτήσεις που δένουν τους γονείς με το σπίτι, κυριολεκτικά και μεταφορικά, η προσδοκία που εμπεριέχει η ιδέα του «να είσαι μητέρα» μπορεί να αυξήσει την πίεση.

Όπως γράφει η Sheila Heti στο βιβλίο της με τίτλο Motherhood, «όταν κάποιος αποκτά παιδί, στρέφεται προς εκείνο. Οι υπόλοιποι από εμάς μένουν στα κρύα του λουτρού». Αλλά η αντιμετώπιση της μητρότητας ως ταυτότητας δεν ενθαρρύνει μόνο μια μητέρα να απομακρυνθεί από τον κόσμο, αλλά ενθαρρύνει και τον κόσμο να απομακρυνθεί από αυτήν. Όταν μια γυναίκα ακούει από παντού ότι πρέπει να περιμένει μια σημαντική αλλαγή στην αίσθηση που έχει για τον εαυτό της, και αυτή δεν συμβαίνει, μπορεί να φτάσει να νιώθει ότι τα κάνει όλα λάθος: δεν παραδίδεται επαρκώς στην εμπειρία, της λείπει η αφοσίωση, αν όχι το συναίσθημα, είναι εγωίστρια.

Οι γονείς μπορούν να κερδίσουν πολλά πράγματα από την ανατροφή ενός παιδιού – κάποιοι θα απολαύσουν μια ηθική και συναισθηματική ανάπτυξη, άλλοι καλλιτεχνική και διανοητική έμπνευση, κάποιοι θα βιώσουν μια πνευματική απελευθέρωση, άλλοι θα (ξανα)βρουν τις χαρές του παιχνιδιού, της περηφάνιας, της αγάπης. Συγχρόνως όμως, τα παιδιά μπορούν να μας στερήσουν εξίσου πολλά ή και περισσότερα, μετατρέποντάς μας σε ταλαιπωρημένες, πικραμένες και αγανακτισμένες σκιές του εαυτού μας. Το τι θα δώσουν και τι θα πάρουν τα παιδιά μας δεν μπορεί κανείς να το ξέρει εκ των προτέρων. Αλλά το να κάνεις παιδιά συνεπάγεται ότι θα βρεθείς στο επίκεντρο μιας σχέσης, η ουσία της οποίας δεν καθορίζεται από τα οφέλη που παρέχει ή το αντίτιμο που απαιτεί.

Το να επιλέξεις να γίνεις γονιός είναι κάτι παράξενο: είναι σαν να επιλέγεις να γίνεις αναφαίρετα ευάλωτος. Οι άνθρωποι λένε ότι τα παιδιά σου δίνουν ένα είδος αθανασίας επειδή ζει κανείς για πάντα στις αναμνήσεις εκείνων που τον/την αγαπούν, ή ίσως μεταφέρουν κάτι από εσένα, κάτι από τα πράγματα για τα οποία νοιαζόσουν και αγαπούσες, στις δικές τους συμπεριφορές, αντιλήψεις και πρακτικές. Υπάρχει όμως και ένα άλλο, λιγότερο παρήγορο, είδος υπέρβασης του θανάτου στη γονεϊκότητα. Όταν αποκτάς ένα παιδί, συνδέεις τη μοίρα σου, το πόσο καλά θα πάνε τα πράγματα για σένα, με τη μοίρα ενός άλλου όντος τόσο απείρως ευάλωτου όσο εσύ. Και αυτό όμως, επίσης, μπορεί να είναι ένα είδος αθανασίας.

Με στοιχεία από το New York