H λειτουργία των αναμνήσεων: Πώς το άγχος και ο ύπνος επηρεάζουν τη μνήμη μας

Η ΜΝΗΜΗ. Είναι αυτός ο πυρήνας της ύπαρξής μας; Οι αναμνήσεις, οι εμπειρίες και όλα όσα μας διαμορφώνουν είναι εκεί. Όμως, κάθε φορά που ξεχνάμε κάτι μικρό ή μεγαλύτερο, κάθε φορά που ψάχνουμε μία λέξη που δεν μας έρχεται, αρχίζουμε να ανησυχούμε.

Ο νευροεπιστήμονας Charan Ranganath εξηγεί πως όταν συναντά κάποιον για πρώτη φορά, συχνά τον ρωτούν «Γιατί δεν έχω καλή μνήμη και ξεχνάω εύκολα;». Όμως, η απάντηση που εκείνος δίνει είναι πως τον ενδιαφέρει περισσότερο τι θυμόμαστε, παρά τι ξεχνάμε.

«Δεν είμαστε σχεδιασμένοι για να κουβαλάμε τόνους και τόνους άχρηστων πληροφοριών μαζί μας. Δεν ξέρω αν κάποιος θα ήθελε να θυμάται κάθε προσωρινό κωδικό πρόσβασης που είχε ποτέ. Νομίζω ότι αυτό για το οποίο [ο ανθρώπινος εγκέφαλος] είναι σχεδιασμένος είναι να κουβαλάμε μαζί μας ό,τι χρειαζόμαστε και να το αναπτύσσουμε γρήγορα όταν το χρειαζόμαστε», εξήγησε κατά τη διάρκεια συνέντευξής του.

Σύμφωνα με τον Ranganath, το άγχος έχει μία σειρά από πολύπλοκες επιδράσεις στη μνήμη. Έτσι, αν έχουμε μία πολύ στρεσογόνα εμπειρία, μερικές φορές μπορεί να θυμάστε αυτή την εμπειρία καλύτερα από ό,τι αν δεν ήταν τόσο έντονη.

Ο Ranganath διευθύνει το Εργαστήριο Δυναμικής Μνήμης στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, όπου είναι καθηγητής ψυχολογίας και νευροεπιστήμης. Στο νέο βιβλίο του «Γιατί θυμόμαστε» (Why we remember), γράφει για τους θεμελιώδεις μηχανισμούς της μνήμης – και γιατί οι αναμνήσεις συχνά αλλάζουν και αλλοιώνονται με την πάροδο του χρόνου.

Το «φαινόμενο με τη λέξη στην άκρη της γλώσσας»

Στο βιβλίο, αναφέρεται και στο «φαινόμενο με τη λέξη στην άκρη της γλώσσας». Συχνά έχει τύχει να θέλουμε να βρούμε ένα όνομα, μία τοποθεσία ή μία λέξη και να μας έρχεται στο μυαλό μόνο το πρώτο γράμμα. Να νιώθουμε, δηλαδή, πως έχουμε ένα βασικό κομμάτι της πληροφορίας αλλά όχι ολόκληρη. Αυτό, όπως εξηγεί, συμβαίνει γιατί οι αναμνήσεις μας συναγωνίζονται η μία την άλλη.

Αν, για παράδειγμα, έχουμε μάθει πολλά ονόματα που ξεκινούν με Κ, τότε μας έρχονται όλα μαζί και είναι δύσκολο να θυμηθούμε αυτό που θέλουμε και ενώ γνωρίζουμε πως το ξέρουμε, απλώς δεν το θυμόμαστε. Ωστόσο, δεν έχουμε κάποια απόδειξη πως το θυμόμαστε, απλώς το πιστεύουμε. Αυτό, όπως εξηγεί ο Ranganathan, ονομάζεται «το φαινόμενο στην άκρη της γλώσσας». Ένας από τους λόγους είναι πως ‘ανασύρουμε’ τη λάθος πληροφορία και όταν το κάνουμε αυτό, κάνει τη σωστή πληροφορία πιο δύσκολη στην ανάσυρσή της.

Έτσι, με άλλα λόγια, αν ψάχνουμε για κάποιον που ονομάζεται Γιώργος και πούμε κατά λάθος το Γιάννης, ξέρουμε ότι αυτό δεν είναι το σωστό όνομα. Όμως, το Γιάννης είναι πολύ σημαντικό στη συνείδησή μας και παλεύει ενάντια στην άλλη μνήμη που έχουμε. Αυτό, μας οδηγεί προς τη λάθος κατεύθυνση και γι’ αυτό συχνά ‘κολλάμε’.

Για το πώς η συνεχής διακοπή βλάπτει την ικανότητά μας να θυμόμαστε

Πολλές φορές, όταν βλέπουμε μία σειρά, είμαστε απασχολημένοι με το να σκρολάρουμε στα κοινωνικά δίκτυα, να τσεκάρουμε τα mail μας και σίγουρα, μετά το τέλος τους επεισοδίου δεν θυμόμαστε τα μισά απ’ όσα είδαμε, αλλά ούτε κι αυτό που βλέπαμε στο κινητό. Αυτή είναι όμως και η πραγματικότητα στη σύγχρονη ζωή. Η διακοπή πραγμάτων είναι μέρος της καθημερινότητάς μας και πολλές φορές δεν είναι καν δική μας ευθύνη. Άλλωστε, όπως κάθε γονιός με ένα νεογέννητο θα σας πει, όταν το μωρό αρχίζει να κλαίει, ο εγκέφαλος λέει «ξέχασε ό,τι κάνεις και επικεντρώσου σε αυτό».

Υπάρχουν οι διακοπές για τις οποίες ευθυνόμαστε εμείς, όπως όταν σκεφτόμαστε κάτι και μετά θυμόμαστε απλώς κάτι άλλο και τότε διάφορες σκέψεις ξεπηδούν στο μυαλό μας και επισκιάζουν η μία την άλλη. Όμως, το ακόμα πιο ύπουλο είναι οι ειδοποιήσεις σε κάθε είδους συσκευή, από το κινητό μας, το λάπτοπ, έως το smartwatch. Υπάρχουν καθημερινά ερεθίσματα που είναι εκεί να μας θυμίσουν πράγματα, τραβώντας την προσοχή από αυτό που κάνουμε εκείνη την ώρα.

Πώς το άγχος επηρεάζει τη μνήμη

Σύμφωνα με τον Ranganath, το άγχος έχει μία σειρά από πολύπλοκες επιδράσεις στη μνήμη. Έτσι, αν έχουμε μία πολύ στρεσογόνα εμπειρία, μερικές φορές μπορεί να θυμάστε αυτή την εμπειρία καλύτερα από ό,τι αν δεν ήταν τόσο έντονη. Αυτό συμβαίνει συχνά σε περιπτώσεις τραυματικών αναμνήσεων. Όμως, το στρες δυσκολεύει την ανάσυρση των πληροφοριών όταν τις χρειάζεστε καθώς κλείνει τον προμετωπιαίο φλοιό.

Όταν είμαστε υπό αυτές τις συνθήκες έντονου στρες δίνουμε προτεραιότητα σε πράγματα που είναι πιο άμεσα, όπως οι αντιδράσεις μας σε αυτή την κατάσταση. Έτσι, δυσκολευόμαστε να θυμηθούμε γεγονότα που συνέβησαν πριν το σώμα βρεθεί σε αυτή την κατάσταση.

Στη συνέχεια, υπάρχει το ζήτημα του χρόνιου στρες, όπου γνωρίζουμε ότι μπορεί να είναι πραγματικά νευροτοξικό για περιοχές του εγκεφάλου που είναι σημαντικές για τη μνήμη, όπως ο προμετωπιαίος φλοιός και μια άλλη περιοχή που ονομάζεται ιππόκαμπος. Και αυτό είναι πραγματικά ένα σημαντικό μέρος του προβλήματος που αντιμετωπίζουν άτομα με PTSD.

Εάν είστε υπό χρόνιο στρες για μεγάλο χρονικό διάστημα, υπάρχει μια ολόκληρη σειρά από ορμόνες που σχετίζονται με αυτό και ‘λούζουν’ τον εγκέφαλό σας. Αυτό μπορεί να προκαλέσει βλάβες σε περιοχές όπως ο ιππόκαμπος και ο προμετωπιαίος φλοιός, έτσι ώστε να μην λειτουργούν πλέον τόσο αποτελεσματικά όσο πριν.

Γιατί ο ύπνος είναι τόσο σημαντικός για τη μνήμη

Ένα από τα συναρπαστικά πράγματα σχετικά με τον ύπνο είναι ότι τείνουμε να σκεφτόμαστε «Δεν συμβαίνει τίποτα, απλώς ξεκουράζομαι και δεν νιώθω τίποτα». Όμως, ο εγκέφαλός εργάζεται πάρα πολύ. Υπάρχουν όλα αυτά τα διαφορετικά στάδια του ύπνου όπου διαφορετικά μέρη του εγκεφάλου ‘μιλούν’ μεταξύ τους. Η επιστημονική κοινότητα συμφωνεί ομόφωνα πως σε ορισμένα από αυτά τα στάδια του ύπνου, αυτό που συμβαίνει είναι ότι ο εγκέφαλος αποβάλλει τις τοξίνες, όπως η αμυλοειδής πρωτεΐνη που μπορεί να συσσωρευτεί κατά τη διάρκεια της ημέρας.

Έτσι, ακριβώς λόγω αυτής της λειτουργίας, ο ύπνος είναι πολύ σημαντικός και η απουσία του εξαιρετικά επιβλαβής. Επίσης, οι νευρώνες που ήταν ενεργοί κατά τη διάρκεια μίας εμπειρίας ‘επανέρχονται στη ζωή’ κατά τη διάρκεια του ύπνου και έτσι, σύμφωνα με τον Ranganath, αποδεικνύεται πως γίνεται κάποια επεξεργασία των αναμνήσεών μας. Αυτό, μπορεί μερικές φορές να οδηγήσει στην ενίσχυση ορισμένων τμημάτων της μνήμης, ή άλλες φορές κάτι που συνέβη πρόσφατα μπορεί να ενσωματωθεί με κάτι που συνέβη στο παρελθόν.

Με πληροφορίες από npr.org