Μύθοι και αλήθειες γύρω από τον αυτοκτονικό ιδεασμό

Γνώρισα τον ψυχίατρο Κυριάκο Κατσαδώρο, διευθυντή της «Κλίμακας», όταν πήρα μια «αυτοκαταστροφική» απόφαση: να πω αντίο σε μια δουλειά στην Αγγλία και να παραμείνω τον χειμώνα στην Αθήνα, χωρίς καμιά καβάτζα ασφαλείας. Νιώθω ότι ένας ψυχίατρος δεν θα ονόμαζε αυτή την πράξη αυτοκτονική – πώς θα την χαρακτήριζε άραγε; Παρορμητική αυτο-εξουδετέρωση; Μπορεί. (Ας πάει στο διάολο το ζην για χάρη του ευ ζην). Το σίγουρο είναι πως μια σειρά από δραματικές αποφάσεις που παίρνουμε στο φως της μέρας –την ώρα που οι πρωινές εκπομπές αναγγέλλουν ζωδιακές προβλέψεις και οι βόμβες σκάνε στις εμπόλεμες ζώνες– οφείλονται σε αόρατες διεργασίες που συντελούνται βαθιά μέσα στο «σώμα» της ψυχής μας.

Ναι, η ψυχή μας έχει σώμα, δηλαδή βιολογικό, γονιδιακό, κληρονομικό υπόβαθρο που δεν ελέγχεται μονοδιάστατα από τη γενετική. Αυτό μου εξηγεί ο κ. Κατσαδώρος απόψε. Οι άνθρωποι δεν νοσούν απλώς επειδή «απέτυχαν» στη ζωή τους, ούτε μόνο και μόνο επειδή είναι φτωχοί, αποκλεισμένοι ή άσχημοι. Οδηγούνται στην αυτοκαταστροφή λόγω μιας γονιδιακής προδιάθεσης που ξαφνικά ενεργοποιείται σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα, καταστάσεις και συνδυασμούς εξωτερικών παραγόντων. Είναι κάτι σαν μια χημική ανάφλεξη – ένα στοιχείο θαμμένο μέσα σου συναντά ένα άλλο που αναπνέεις στον κοινωνικό σου αέρα. Και κάπως έτσι γίνονται ανήκουστα πράγματα σαν αυτά που περιγράφει στo Ημερολόγιό του ο Στάθης Τσαγκαρουσιάνος: 25χρονοι που ‘χουν τον κόσμο στα πόδια τους βάζουν αιφνιδιαστικά τέλος στα πάντα. Αυτό που λέμε ψυχική υγεία δεν είναι ξέχωρη από τη σωματική μας υπόσταση, την υγεία του τόπου μας ή της οικογένειας μας. Συνδέεται επίσης με ένα σώμα γνώσης που κάνει θρύψαλα την κοινή λογική, και έτσι μοιραία συκοφαντείται, διαστρεβλώνεται και διαχέεται σαν σπασμένο τηλέφωνο στη δημόσια σφαίρα. 

Οι άνθρωποι δεν νοσούν απλώς επειδή «απέτυχαν» στη ζωή τους, ούτε μόνο και μόνο επειδή είναι φτωχοί, αποκλεισμένοι ή άσχημοι. Οδηγούνται στην αυτοκαταστροφή λόγω μιας γονιδιακής προδιάθεσης που ξαφνικά ενεργοποιείται σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα, καταστάσεις και συνδυασμούς εξωτερικών παραγόντων. Είναι κάτι σαν μια χημική ανάφλεξη – ένα στοιχείο θαμμένο μέσα σου συναντά ένα άλλο που αναπνέεις στον κοινωνικό σου αέρα.

Αποφάσισα, λοιπόν, να συναντήσω έναν ειδικό «ακτιβιστή» επιστήμονα που ηγείται μιας οργάνωσης με σκοπό την ψυχιατρική φροντίδα των ανθρώπων οι οποίοι έχουν αυτοκτονικές εμμονές –καθώς και άλλων τύπων στίγματος (π.χ. αστέγους, Ρομά, τρανς)– για να ξεκαθαρίσουμε κάπως τα πράγματα. Κοιτάζοντας με ένα διαπεραστικό και θερμό βλέμμα, που χτίζει γρήγορα ατμόσφαιρα εγγύτητας, ο βετεράνος ψυχίατρος μού απαντά πρώτα απ’ όλα για τους μύθους, τις παρανοήσεις και τα fake news της ψυχικής υγείας.  

— Ειδικά από τον Covid και μετά, ζούμε σε μια εποχή έντονης δυσπιστίας απέναντι στους ειδικούς της υγείας. Υπάρχουν, άραγε, κάποιοι αντιεπιστημονικοί μύθοι ή παρανοήσεις που κυκλοφορούν για την ψυχική υγεία γενικότερα και την αυτοκτονία ειδικότερα στη δημόσια σφαίρα;
Ένας πολύ μεγάλος αριθμός ανθρώπων δεν πιστεύει ότι υπάρχουν ψυχικές παθήσεις, όπως η σχιζοφρένεια, αλλά ότι μια κοινωνική διαδικασία κάνει τους ανθρώπους να νομίζουν ότι είναι τρελοί. Άλλος διαδεδομένος μύθος είναι ότι οι «τρελοί», οι σχιζοφρενείς, είναι επικίνδυνοι. Ή ότι οι φτωχοί μόνο νοσούν ψυχικά βαριά. Δεν είναι ένας και δύο μύθοι, είναι πάρα πολλοί. 

Ειδικά για την αυτοκτονία, κυκλοφορεί η εσφαλμένη ιδέα ότι αν κάποιος έχει κάνει μια απόπειρα, δεν θα το ξαναπροσπαθήσει. Επίσης, υπάρχει η αντίληψη ότι αν αρχίσεις να συζητάς τον κίνδυνο της αυτοκτονίας ή ρωτάς ανοιχτά τους άλλους γι’ αυτό το θέμα, θα τους κινητοποιήσεις προς αυτή την κατεύθυνση. Αυτός είναι ένας μύθος που έχει δημιουργήσει έναν διάχυτο φόβο όσον αφορά τη συζήτηση γι’ αυτό το θέμα. Έτσι αφήνουμε τα σημάδια να υπάρχουν γύρω μας και δεν κάνουμε τίποτα. Ακόμα, υπάρχει η αντίληψη ότι αυτοκτονούν αυτοί που έχουν προβλήματα μόνο. Όμως μπορεί οποιοσδήποτε έχει μια ευαλωτότητα να φτάσει σε μια τέτοια απόφαση. 

— Άρα είναι πολύ εύκολο να εξισώνουμε την κοινωνική δύναμη με την ψυχική υγεία, ενώ στην πράξη ισχυροί, ηγεμονικοί άνθρωποι είναι συχνά στα πρόθυρα κατάρρευσης;       
Η δύναμη, κοινωνική ή οικονομική, δεν έχει σχέση με την αυτοκτονία. Η αυτοκτονία σημαίνει ότι κάποιος έχει ξεφύγει από τα φυσιολογικά κομμάτια της πραγματικότητάς του. Δεν αυτοκτονεί ένας ψυχικά υγιής άνθρωπος. Το 95% των ανθρώπων που αυτοκτονούν εκείνη τη στιγμή αντιμετωπίζει ένα πρόβλημα. 

— Επομένως η τάση για αυτοκτονία είναι μια χρόνια πάθηση; Ποιοι παράγοντες την επηρεάζουν;
Οι παράγοντες έχουν να κάνουν με γενετικές/επιγενετικές διεργασίες και με το περιβάλλον. Το πρώτο που ανέφερα είναι το μικρό κομμάτι που κληρονομούμε. Όταν σε μια οικογένεια παρατηρείται μια αυτοκτονική διεργασία, αυξάνονται οι πιθανότητες αυτό να ξανασυμβεί στο μέλλον. Κανένας, βέβαια, δεν αυτοκτονεί απλώς και μόνο επειδή το έκανε κάποιο προγονικό του πρόσωπο. Εκείνο που μεταφέρεται γενετικά είναι η ευαλωτότητα, δηλαδή η ευαισθησία (όπως και σε ένα σωρό άλλες ασθένειες, π.χ. καρκίνος, καρδιοπάθεια, πίεση, υπέρταση κ.λπ). Η κληρονομικότητα έχει ένα όριο βέβαια, μετά έρχεται ο παράγων περιβάλλον. Τα ερεθίσματα που παίρνει ένας άνθρωπος από την παιδική του ηλικία μέχρι και τα 20 τροποποιούν την «έκφραση του γονιδίου». Με τις θέσεις που λαμβάνεις μπορείς να τροποποιήσεις το γενετικό υλικό που σε επηρεάζει. 

Γι’ αυτό υπάρχει και αυτό που λέμε γενετική συμβουλευτική. Ας πούμε, ένα ανδρόγυνο παντρεύεται και έχουν και οι δύο γονείς αυτοκτονικό παρελθόν. Υπάρχει ένα φορτίο αυτοκτονικότητας, επομένως είναι αντιμέτωποι με μια πιθανότητα, άλλα όχι με μια βεβαιότητα. Αν συμβούν διάφορα τραυματικά γεγονότα (κακοποίηση κ.λπ.), μπορεί να κινητοποιηθεί όντως αυτή η κληρονομημένη ευαισθησία. Η γενετική συμβουλευτική έρχεται και λέει στο ζευγάρι να βάλει μερικά πράγματα στη θέση τους και να μεγαλώσει τα παιδιά του με τρόπους που μπορούν να αποτρέψουν κάποια ενδεχόμενα. Τους λέμε «δεν θα χτυπιέστε, δεν θα μαλώνετε και αν κάνετε παιδιά, ας τα δούμε από κοντά και ας παρακολουθήσουμε πώς εξελίσσονται». 

— Άρα πρέπει να υπάρχει διαρκής ενημέρωση, μια μέριμνα ψυχικής υγείας στην καθημερινότητα του πολίτη;  
Ε, βέβαια, όπως παρακολουθούμε τη σωματική έτσι πρέπει να παρακολουθούμε και την ψυχική, πάνε μαζί. Για το ψυχικό κομμάτι είναι σημαντικό να ξέρουμε ότι ένας άνθρωπος είναι ευχαριστημένος, μπορεί να κάνει όνειρα, να ερωτεύεται, να σχεδιάζει, να κάνει δεσμούς. Ένας άνθρωπος που λέει καλημέρα χαμογελαστά και καταλαβαίνει τι συμβαίνει δίπλα του.  

— Και μια πιο επαγγελματική εποπτεία; Ίσως στα σχολεία; Ειδικά όσον αφορά πράγματα που είναι μη διακριτά, αόρατα στο κοινό βλέμμα;
Ναι, έχουμε παιδιά που παρουσιάζουν διαταραχές στα 14 τους –δεν λένε τίποτα σε κανένα– και μετά οι γονείς αναλαμβάνουν την ευθύνη, λυγίζουν από το βάρος και αυτοκοντούν. Αν τα παιδιά μιλούσαν στους μπαμπάδες, στις δασκάλες κ.λπ. και λέγαν «ξέρεις, μπαμπά, εμένα μου αρέσει να σκοτώνω γατάκια», θα μπορούσαν να οδηγηθούν σε άλλη κατεύθυνση. Δυστυχώς, άνθρωποι περνούν μείζονα καταθλιπτικά επεισόδια και σε μεγαλύτερες ηλικίες, στα 18 τους ας πούμε, και τα περνάνε στην πλάκα. Κι εγώ πέρασα στα 17, στα 18 μου. Αυτό το επεισόδιο θα σε ξαναεπισκεφθεί.

Όταν έχω επίγνωση τι είναι ο ψυχισμός μου, τα συναισθήματα και οι σκέψεις μου, τότε θεωρητικά μπορώ να το αντιμετωπίσω. Υπάρχουν όμως πολλά καταθλιπτικά επεισόδια που περνούν απαρατήρητα, άνθρωποι με οργή που κλείνονται στα σπίτια τους και βιώνουν καταστάσεις αφόρητες που συνεχίζονται, μέχρι που παίρνουν ένα όπλο ή πιο συχνά στήνουν μια κρεμάλα. 

Οι άνθρωποι που φτάνουν στην αυτοκτονία εμφανίζουν χαρακτηριστικά που ένας ψυχίατρος, ο οποίος ασχολείται με την αυτοκτονία, μπορεί να τα διακρίνει. Και αν τα εντοπίσουν μέσα στην πορεία και στη συμπεριφορά του ασθενούς τους, θα τον καλέσουν να τα συζητήσουν. Κάθε καταθλιπτικό επεισόδιο είναι σαν σύμπτωμα της σκλήρυνσης κατά πλάκας: έρχεται και φεύγει, αλλά πάντα αφήνει κάτι. Κι εμείς οι ψυχίατροι δεν θέλουμε να μένουν υπολειμματικά στοιχεία. Δεν θέλουμε να μένει τίποτα πίσω.

Οι άντρες οι «πολύ αρσενικοί» μαθαίνουν νοοτροπίες, να μην κλαίνε, να μη μεταφέρουν εύκολα τα συναισθήματά τους. Παράδειγμα, οι «Κρητίκαροι». Η Κρήτη είναι η πρώτη σε αυτοκτονίες ανδρών. Υπάρχουν διάφορες θεωρίες για την κληρονομικότητα της αυτοκτονικότητας εκεί μέσω ενδογαμιών. Όμως μετράει και το ιδεώδες αρρενωπότητας που κουβαλούν, τα αξιακά συστήματα.

— Παράλληλα με την παθολογία των ασθενών, υπάρχει και η παθολογία των κοινωνιών, οι υγειονομικές και οικονομικές κρίσεις και οι οικολογικές καταστροφές, όπως αυτές που ζήσαμε πρόσφατα. Επηρεάζουν τις αυτοκτονίες ή έχουμε πάλι ανατροπές μύθων; 
Κάναμε μια μελέτη πρόσφατα και τη δημοσιεύσαμε στο «Lancet», διαψεύδοντας διαφόρους μύθους. Στην περίοδο του Covid μειώθηκαν οι αυτοκτονίες (χωρίς να έχουμε την πιο λεπτομερή εικόνα πάντα), αν και αυξήθηκε η ενδοοικογενειακή βία και η κατανάλωση αλκοόλ. Πώς εξηγείται αυτή η μείωση; Σε κάθε εμπειρία κρίσης οι κοινωνίες ενώνονται, βρίσκονται μαζί, ο φόβος τις ενώνει. Ο εξωτερικός εχθρός κάνει τη διαφορά στην κοινωνία. Έτσι και στη Θεσσαλία τώρα με τις πλημμύρες. Δεν είχαμε αυτοκτονίες, δεν είχαμε κάποιον να πει «έχασα την περιουσία μου, τα υπάρχοντά μου, ας αυτοκτονήσω». (Όπως στην πραγματικότητα οι αυτοκτονίες από έρωτα δεν είναι παρά διαταραχές.)  

Όσον αφορά τα όρια της ψυχιατρικής μπροστά σε ευρύτερες παθογένειες, έχω να πω ότι δεν γίνεται ποτέ κανένας καλά, όπως «δεν γίνεται καλά» ο διαβήτης ή η υπέρταση. Τα νοσήματα δεν εξαλείφονται πλήρως, αντιμετωπίζονται όμως.

— Πώς εξηγείτε το ότι η πλειονότητα των ανθρώπων που αυτοκτονούν, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, είναι άντρες;
Οι άντρες, οι «πολύ αρσενικοί» μαθαίνουν νοοτροπίες, να μην κλαίνε, να μη μεταφέρουν εύκολα τα συναισθήματά τους. Παράδειγμα, οι «Κρητίκαροι». Η Κρήτη είναι η πρώτη σε αυτοκτονίες ανδρών. Υπάρχουν διάφορες θεωρίες για την κληρονομικότητα της αυτοκτονικότητας εκεί μέσω ενδογαμιών. Όμως μετράει και το ιδεώδες της αρρενωπότητας που κουβαλούν, τα αξιακά συστήματα. Επίσης, τα μέσα που χρησιμοποιούν οι άνδρες είναι από μόνα τους πιο θανατηφόρα, καθώς θα επιλέξουν απαγχονισμό ή πτώση, όχι φάρμακα ή κόψιμο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι συγκεκριμένες μέθοδοι δεν είναι επικίνδυνες και δεν χρήζουν προσοχής. Οι άντρες θέλουν η πρώτη τους απόπειρα να είναι και η τελική, ενώ οι γυναίκες μπορεί να φτάσουν στο νοσοκομείο. Οι άντρες, λοιπόν, δεν είναι απαραίτητα δυνατοί, επειδή φαίνονται έτσι. Πάλι προϋπάρχει ευαλωτότητα και παράλληλα ένα αξιακό σύστημα που τους κατευθύνει, όπως και η διάδραση με ένα ευρύτερο περιβάλλον. 

— Αν σε χτυπήσει μια αυτοκτονική εμμονή, ποιο θα ήταν το καλύτερο πρώτο βήμα για την αναζήτηση βοήθειας;
Αν κάποιος βιώνει αυτοκτονικές σκέψεις ή εμμονές, είναι ουσιαστικό να αναγνωρίσει ότι δεν είναι μόνος του και ότι υπάρχουν πηγές βοήθειας. Το πρώτο και πιο επείγον βήμα είναι να μιλήσει με κάποιον γι’ αυτό που αισθάνεται, είτε πρόκειται για έναν φίλο, ένα μέλος της οικογένειας ή έναν επαγγελματία υγείας. Η επικοινωνία μπορεί να ανοίξει τον δρόμο για την υποστήριξη και την κατανόηση. Είναι επίσης σημαντικό να αποφεύγεται η απομόνωση. Το να βρίσκεται κάποιος κοντά σε άλλους μπορεί να προσφέρει κάποια αίσθηση ασφάλειας και συντροφιάς. Εάν η αυτοκτονική σκέψη είναι έντονη, θα ήταν καλό να επικοινωνήσει με μια υπηρεσία κρίσης (1018) ή να πάει στο πλησιέστερο τμήμα επειγόντων περιστατικών ενός νοσοκομείου. Είναι απαραίτητο να θυμόμαστε ότι υπάρχει βοήθεια διαθέσιμη και ότι οι αυτοκτονικές σκέψεις είναι προσωρινές. Η εύρεση της σωστής υποστήριξης και της θεραπείας μπορεί να κάνει τη διαφορά.

— Υπάρχει πρόβλημα προσβασιμότητας σε επαγγελματίες της ψυχικής υγείας εκτός Αθηνών, σε επαρχιακές ζώνες; 
Σκέψου ότι πουθενά στις Κυκλάδες, εκτός από τη Σύρο, δεν έχουν ψυχίατρο. Τα ψυχιατρικά προβλήματα σε μια κοινότητα κυμαίνονται από 5% έως 8%. Στα 100 άτομα το ενάμισι παθαίνει σχιζοφρένεια. Δεν αντιμετωπίζονται, είναι αφημένα έτσι αυτά τα περιστατικά. Δεν έχουν τη δυνατότητα να έρθουν στην Αθήνα, αλλά και να έρθουν, αυτό που τους περιμένει είναι το Δαφνί και το Δρομοκαΐτειο. Έτσι όλοι λένε «θα περάσει, δεν έχει το παιδί μου τίποτα» και το αφήνουν. Και ξέρουμε πια ότι στα ψυχιατρικά νοσήματα το 75% εμφανίζεται από τα 16 μέχρι τα 22. Είναι ηλικίες που συχνά δεν παίρνουν την απόφαση να αφήσουν την απομακρυσμένη έδρα τους. 

Γι’ αυτό ξεκινήσαμε να φτιάξουμε κινητές μονάδες που έχουν επισκέπτες ψυχιάτρους οι οποίοι πηγαίνουν κάθε τόσο στα απομακρυσμένα μέρη. Σίγουρα, όμως, δεν φτάνει. Δεν μπορεί να υπάρχουν ολόκληρα νοσοκομεία χωρίς ψυχίατρο. Το κράτος, ο εισαγγελέας, έρχεται πολλές φορές και μας ρωτάει αν μπορεί να μείνει ο τάδε ασθενής στο νησί του ή αν πρέπει να τον μεταφέρουμε στην πρωτεύουσα. Αν εμείς προτείνουμε να μετακινηθεί στην Αθήνα, το ελληνικό Δημόσιο θα πληρώσει 30.000 το λιγότερο, χώρια τα προβλήματα που θα δημιουργηθούν. Διότι ένας αστυνόμος πρέπει να είναι συνοδός, όπως και ένας γιατρός, οι γονείς, οι συγγενείς. Χώρια επίσης το κοινωνικό στίγμα που θα δημιουργηθεί στο χωριό του, όπου θα λένε «τι έπαθε ο καημένος; Τρελάθηκε;». 

Τι κάνει η κινητή ομάδα; Σε κάθε μέρος, π.χ. στην Ίο, στη Σίκινο, στη Φολέγανδρο, στην Αμοργό, κάνουμε τηλεδιασκέψεις. Είμαστε πέντε ψυχίατροι –εγώ συμμετέχω λιγότερο, οι συνάδελφοί μου πιο επισταμένα– και βλέπουμε συνεχόμενα περιστατικά, σαν να υπάρχει ένα εξωτερικό ιατρείο. Δίνεις φάρμακα, κάνεις ψυχοθεραπεία, εκπαίδευση, αν χρειάζεται. Αν φτάσουμε στα άκρα, παίρνουμε μια εισαγγελική εντολή και τα φέρνουμε στην Αθήνα. Από τα 400 περιστατικά που παρέπεμψε σε μας ο εισαγγελέας τα μισά δεν τα στείλαμε στο Δρομοκαΐτειο, τα θεραπεύσαμε εμείς. Άλλη μία τεράστια έλλειψη είναι ότι δεν υπάρχουν παιδοψυχίατροι σε κανένα νησί. 

Εάν σκέφτεστε την αυτοκτονία, εάν ανησυχείτε για άτομο του περιβάλλοντός σας ή έχετε χάσει κάποιον οικείο, μπορείτε να απευθυνθείτε στην 24ωρη Γραμμή Παρέμβασης για την Αυτοκτονία 1018. Μπορείτε επίσης να επικοινωνήσετε για να ζητήσετε βοήθεια ή συμβουλευτική στην ηλεκτρονική διεύθυνση [email protected]

Περισσότερες πληροφορίες για το έργο της «Κλίμακας» εδώ.